انحصار وراثت نوعی گواهی (سند رسمی) است که توسط شورای حل اختلاف آخرین محل اقامتگاه متوفی صادر شده و در آن تاریخ دقیق مرگ متوفی و وراث واقعی وی (تعداد وراث و نسبت آن ها با متوفی) مشخص خواهد شد. در واقع انحصار وراثت، مقدمه تعیین تکلیف میراث به جای مانده از متوفی و سهم الارث و تصرف حقوقی مثل اجاره یا فروش آن هاست.
ورثه یا هر ذی نفعی (طلبکار متوفی يا ورثه، کسي که متوفي به نفع او وصيت کرده (موصي له) يا کسي که از سوي متوفي مامور اجراي وصيت شده است) برای هر اقدام حقوقی در ادارات دولتی، دفاتر اسناد رسمی و بانکها نیازمند این گواهی خواهند بود. مخالفت يا همکاری نکردن يک يا چند تن از ورثه به هر دليلي که باشد مانع رسيدگي و صدور گواهی انحصار وراثت نخواهد بود.
اگر فرد متوفی مال و اموال داشته است، در صورتی که ترکه مازاد بر پنجاه میلیون ریال باشد و لیست آن نیز به اداره دارایی و مالیات ارائه شده باشد، درخواست متقاضی صدور گواهی انحصار وراثت یک نوبت در روزنامه کثیرالانتشار یا محلی آگهی میشود، و پس از انقضای مهلت یک ماه از تاریخ نشر آگهی در صورتی که معترضی نباشد، دادگاه گواهی انحصار وراثت نا محدود صادر میکند. اما اگر فرد فوت شده اموالی نداشته باشد، گواهی انحصار وراثت محدود صادر خواهد شد.
در صورت وجود معترض و اعلام اعتراض او، مرجع رسیدگیکننده جلسهای را جهت رسیدگی معین و به معترض و درخواستکننده تصدیق اطلاع میدهد و پس از رسیدگی حکم خود را اعلام میکند. این حکم قابل تجدید نظر است.
مدارک لازم جهت صدور گواهی انحصار وراثت عبارتند از:
1) شناسنامه و گواهی فوت متوفی
2) استشهادیه محضری (اسامی کلیه وراث و تأیید توسط سه نفر)
3) رسید گواهی مالیاتی (معرفی دارایی های متوفی اعم از منقول یا غیر منقول و پرداخت مالیات بر ارث)
4) کپی مصدق شناسنامه وراث
5) وصیت نامه متوفی
6) عقدنامه رسمی (سند ازدواج متوفی)
7) دادخواست (از طریق دفاتر خدمات قضایی)