عسر و حرج به معنی سختی و مشقت است. عسر و حرج یکی از شرایط امکان تقاضای طلاق توسط زوجه است.
هرگاه برای زن در زندگی مشترک وضعیتی بوجود آید که ادامه زندگی برای او همراه با سختی و مشقت شدید و فاحش باشد، به نحوی که به طور عادی تحمل آن مشکل باشد، میتواند برای طلاق به دادگاه مراجعه کرده و دادگاه پس از بررسی موضوع اگر شرایط را برای زن غیر قابل تحمل تشخیص داد، به درخواست او پاسخ مثبت میدهد.
1- ترک زندگی خانوادگی توسط شوهر حداقل به مدت شش ماه متوالی یا ۹ ماه متناوب بدون عذر موجه؛
2- اعتیاد شوهر به مواد مخدر یا ابتلای او به مشروبات الکلی و امتناع زوج از ترک آنها یا عدم امکان الزام شوهر به ترک آن در مدتی که به تشخیص پزشک برای ترک اعتیاد لازم بوده است؛
3- محکومیت قطعی شوهر به حبس پنج سال یا بیشتر؛
4- ضرب و جرح یا فحاشی یا هرگونه سوءِ رفتار مستمر زوج که عرفا با توجه به وضعیت زن قابل تحمل نباشد؛
5- ابتلای شوهر به بیماریهای صعبالعلاج روانی یا مسری یا هر عارضهی صعبالعلاج دیگر که زندگی مشترک را مختل کند؛ مثل بیماری سارس یا ایدز؛
6- سایر موارد همچون: سوءِمعاشرت شوهر، ندادن نفقه، ازدواج مجدد زوج، عدم ایفای وظایف زناشویی از ناحیه شوهر، عدم رسیدگی و توجه زوج به امورات خانواده، اجبار زوجه به انجام کارهای خلاف اخلاق و عفت توسط زوج، عقیم بودن مرد، جلوگیرى از بچه دار شدن، زناشویى غیر متعارف، اکراه شدید، اختلاف سنى زیاد، جنون در صورتى که از موارد فسخ نباشد، عدم رعایت شغل متناسب با حیثیت خانوادگى زوجه و...
لازم به ذکر است که مصادیق عسر و حرج در زمان ها و مکان هاى متفاوت متغیر است. اثبات مصادیق عسر و حرج جهت احراز آن در دادگاه بر عهده زوجه است تا قاضی را برای صدور حکم طلاق به واسطه عسر و حرج مجاب کند.
1- احکام قطعی صادره علیه زوج (مثل حکم قطعی مبنی بر الزام بر تأدیهی نفقه، حکم قطعی کیفری مبنی بر ترک انفاق توسط زوج و...)؛
2- وجود پرونده های قضایی جاری علیه زوج و یا سوابق شکایت زوجه علیه زوج؛
3- سوابق بستری شدن زوج (به واسطه بیماری یا اعتیاد و...)؛
4- سایر موارد.
در مواردی که عسر و حرج زوجه، برای دادگاه اثبات شود، صدور حکم طلاق و اجبار زوج به طلاق الزاماً مشروط به پرداخت مال یا گذشت از مهریه توسط زوجه نیست؛ اما جهت انتخاب و تعیین نوع طلاق (خلع) بهتر است زوجه، قسمتی از مهریه خویش را بذل کند و البته معمولاً هرچه بذل مهریه بیشتری صورت گرفته باشد، قرینهای بر عسر و حرج بیشتر زن تلقی میشود.
لازم به ذکر است طلاق به واسطهی عسر و حرج، از جانب مرد قابل رجوع نیست.